ระบบสืบพันธุ์เพศหญิง

อวัยวะที่สำคัญของระบบสืบพันธุ์เพศหญิงประกอบด้วย

1. รังไข่ (Ovary) มีรูปร่างคล้ายเม็ดมะม่วงหิมพานต์ ยาวประมาณ 2 – 3 เซนติเมตร หนา 1 เซนติเมตร มีน้ำหนักประมาณ 2 – 3 กรัม และมี 2 อัน อยู่บริเวณปีกมดลูกแต่ละข้าง ทำหน้าที่ดังนี้

1.1 ผลิตไข่ (Ovum) ซึ่งเป็นเซลล์สืบพันธุ์เพศหญิง โดยปรกติไข่จะสุกเดือนละ 1 ใบ จากรังไข่แต่ละข้างสลับกันทุกเดือน และออกจากไข่ทุกรอบเดือนเรียกว่า การตกไข่ ตลอดช่วงชีวิตของเพศหญิงปรกติจะมีการผิตไข่ประมาณ 400 ใบ คือเริ่มตั้งแต่อายุ 12 ปี ถึง 50 ปี จึงหยุดผลิต เซลล์ไข่จะมีอายุอยู่ได้ประมาณ 24 ชั่วโมง

1.2 ร้างฮอร์โมนเพศหญิง ซึ่งมีอยู่หลายชนิด ที่สำคัญได้แก่

1) เอสโตรเจน (Estrogen) เป็นฮอร์โมนที่สร้างจากฟอลลิเคิล ทำหน้ามี่ควบคุมเกี่ยวกับมดลูก ช่องคลอด ต่อมน้ำนม และควบคุมการเกิดลักษณะต่าง ๆ ของเพศหญิง เช่น เสียงแหลมเล็ก ตะโพกผาย หน้าอกและอวัยวะเพศขยายใหญ่ขึ้น เป็นต้น

2) โปรเจสเตอโรน (Progesterone) เป็นฮอร์โมนที่สร้างจากคอร์ปัส ลูเทียม ทำงานร่วมกับเอสโตรเจนในการควบคุมเกี่ยวกับการเจริญของมดลูก การเปลี่ยนแปลงเยื่อบุมดลูกเพื่อเตรียมรับไข่ที่ผสมแล้ว

รูปที่ 8.3 แสดงอวัยวะในระบบสืบพันธุ์เพศหญิง

2. ท่อนำไข่ (Oviduct) หรือ ปีกมดลูก (Fallopian) เป็นทางเชื่อมต่อระหว่างรังไข่ทั้งสองข้างกับมดลูก ภายในกลวง มีเส้นผ่านศูนย์ประมาณ 2 มิลลิเมตร มีขนาดปรกติเท่ากับเข็มถักไหมพรหม ยาวประมาณ 6 – 7 เซนติเมตร หนา  1 เซนติเมตร ทำหน้าที่เป็นทางผ่านของไข่ที่ออกจากรังไข่เข้าสู่มดลูก โดยมีปลายข้างหนึ่งอยู่ใกล้กับรังไข่เรียกว่า ปากแตร (Funnel) บุด้วยเซลล์ที่มีขนสั้น ๆ ทำหน้าที่พัดโบกไข่ที่ตกลงมาจากรังไข่ให้เข้าไปในท่อนำไข่ ท่อนำไข่เป็นบริเวณที่อสุจิจะเข้าปฏิสนธิกับไข่

3. มดลูก (Uterus) มีรูปร่างคล้ายผลชมพู่ หรือรูปร่างคล้ายสามเหลี่ยมหัวกลับลง กว้างประมาณ 4 เซนติเมตร ยาวประมาณ 6 – 8 เซนติเมตร หนาประมาณ 2 เซนติเมตร อยู่ภายในกระดูกเชิงกราน ระหว่างกระเพาะปัสสาวะกับทวารหนัก ภายในเป็นโพรง ทำหน้าที่เป็นที่ผังตัวของไข่ที่ได้รับการผสมแล้ว และเป็นที่เจริญเติบโตของทารกในครรภ์

4. ช่องคลอด (Vagina) อยู่ต่อจากมดลูกลงมา ทำหน้าที่เป็นทางผ่านของตัวอสุจิเข้าสู่มดลูก เป็นทางออกของทารกเมื่อครบกำหนดคลอด และยังเป็นช่องให้ประจำเดือนออกมาด้วย

การตกไข่ (Ovulation) คือการที่ไข่สุกและออกจากรังไข่ผ่านสู่ท่อนำไข่ในช่วงกึ่งกลางของรอบเดือน ถ้านับวันแรกที่มีประจำเดือนเป็นวันที่ 1 การตกไข่จะเกิดขึ้นประมาณวันที่ 13 – 15

การมีประจำเดือน (Menstruation) เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติที่แสดงให้ทราบว่าเด็กหญิงนั้นได้เจริญเต็มที่พร้อมที่จะมีลูกได้

รูปที่ 8.4 แสดงระยะการมีประจำเดือน

การมีประจำเดือนเกิดจากการเปลี่ยนแปลงภายในมดลูกในรอบเดือน โดยภายในรังไข่แต่ละข้างจะมีไข่อ่อนที่ยังไม่เจริญเต็มที่อยู่มากมาย ไข่อ่อนแต่ละใบจะมีฟอลลิเคิลหรือถุงไข่ (Follicle) หุ้มไว้ รังไข่จะผลิตไข่สลับข้างกันและผลิตเดือนละครั้ง ครั้งละหนึ่งใบ ในการผลิตไข่แต่ละครั้งจะมีฟอลลิเคิลเจริญเติบโตมาหลายถุง แต่จะมีเพียงถุงเดียวเท่านั้นที่ไข่อ่อนเจริญเต็มที่ ส่วนใหญ่จะฝ่อไป เมื่อไข่อ่อนเจริญเต็มที่จะหลุดออกจากรังไข่ลงสู่ช่องท้องที่เรียกว่า ตกไข่ เมื่อมีการตกไข่แล้วจะเกิดเนื้อเยื่อใหม่ขึ้นมาแทนที่บริเวณที่มีการตกไข่ เรียกเนื้อเยื่อใหม่ว่า คอร์ปัส ลูเทียม (Corpus luteum) ขณะที่ฟอลลิเคิลกำลังเจริญเติบโตเต็มที่จะมีการสร้างเอสโตรเจนไปกระตุ้นให้เยื่อบุมดลูกหนาขึ้นด้วย เมื่อไข่ตกจากรังไข่แล้ว ซากฟอลลิเคิลซึ่งยังคงเหลืออยู่ในรังไข่จะสร้างฮอร์โมนเพศหญิงอีก

ชนิดหนึ่งขึ้นมาคือ โปรเจสเตอโรน ซึ่งจะทำให้เยื่อบุมดลูกหนาตัวขึ้นเพื่อเตรียมพร้อมที่จะรับการฝังตัวของไข่ที่ผสมแล้ว หลังจากนั้นไข่จะเคลื่อนที่เข้าสู่ท่อนำไข่ลงสู่มดลูกตามลำดับ ขณะที่อยู่ในท่อนำไข่ถ้ามีการผสมหรือการปฏิสนธิเกิดขึ้นระหว่างไข่กับตัวอสุจิซึ่งเป็นเซลล์สืบพันธุ์ของเพศชาย ไข่ที่ผสมแล้วจะเคลื่อนที่ลงไปฝังตัวที่ผนังมดลูก แล้วเจริญเติบโตเป็นตัวอ่อนและทารกต่อไปตามลำดับ แต่ถ้าไม่มีการผสมเกิดขึ้นไข่จะฝ่อและสลายตัวไป เยื่อผุผนังมดลูกจะเสื่อมและลอกหลุดจากผนังมดลูก พร้อมทั้งมีเลือดไหลปนออกมาทางช่องคลอด ซึ่งเรียกว่า ประจำเดือน หลังจากมีประจำเดือนครั้งแรกแล้วก็จะมีครั้งต่อไปอีกทุกเดือน โดยในรอบเดือนต่อไปเมื่อไข่ใบใหม่สุกและตกมาจากรังไข่ ถ้าไม่ได้รับการปฏิสนธิก็จะเกิดประจำเดือนเช่นเดียวกันอีก

โดยปรกติผู้หญิงจะเริ่มมีประจำเดือนเมื่ออายุประมาณ 12 ปี ขึ้นไป และจะมีทุกเดือนไปจนถึงอายุประมาณ 50 ปี รอบของการมีประจำเดือนแต่ละเดือนแตกต่างกันไปในแต่ละคนโดยทั่วไปประมาณ 28 วัน (ระหว่าง 21 – 35 วัน) ช่วงระยะของการมีประจำเดือนแต่ละครั้งประมาณ 3 – 6 วัน ซึ่งร่างกายจะสูญเสียเลือดไปประมาณ 60 – 90 ลูกบาศก์เซนติเมตรต่อการมีประจำเดือนแต่ละครั้ง ดังนั้นผู้หญิงจึงควรได้รับโปรตีนและธาตุเหล็กเพิ่มขึ้นในแต่ละเดือนเพื่อทดแทนส่วนที่สูญเสียไป

ในแต่ละเดือนประจำเดือนอาจจะมากหรือน้อยก็ได้ขึ้นอยู่กับสภาพร่างกายและจิตใจของแต่ละบุคคล อารมณ์และความวิตกกังวลต่าง ๆ ก็มีผลให้การหลั่งฮอร์โมนของสมองใหญ่ผิดปรกติ ซึ่งจะไปมีผลต่อการหลั่งฮอร์โมนของต่อมใต้สมองทำให้รอบเดือนมาไม่ปรกติ และในบางคนก่อนมีประจำเดือนหรือระหว่างมีประจำเดือนอาจมีอาการบางอย่างเกิดขึ้น เช่น ปวดศีรษะ เมื่อล้า หงุดหงิด ปวดท้อง เป็นต้น อาการเหล่านี้เป็นอาการปรกติที่เกิดขึ้นโดยไม่เป็นอันตราย แต่ถ้ามีอาการผิดปรกติเกิดขึ้น เช่น ประจำเดือนมาเร็วหรือช้าเกินไป มีนานกว่าปรกติหรือมากกว่าปรกติ หรือไม่มีประจำเดือนเลย ควรไปพบแพทย์

นักเรียนสงสัยหรือไม่ว่า ทำไมผู้หญิงเมื่อตั้งครรภ์แล้วจึงไม่มีการตกไข่อีก สาเหตุที่เมื่อผู้หญิงตั้งครรภ์แล้วไม่มีการตกไข่อีก เป็นเพราะว่าร่างกายมีกลไกปรับระดับฮอร์โมน โดยมีการเปลี่ยนแปลงดังนี้คือ ในแต่ละเดือนฮอร์โมนFSH (Follicle Stimulating Hormone) ซึ่งเป็นฮอร์โมนที่สร้างขึ้นจากต่อมใต้สมองจะทำหน้าที่กระตุ้นให้ไข่สุก ขณะเดียวกันฟอลลิเคิลก็จะสร้างฮอร์โมนเอสโตรเจนขึ้นและส่งออกสู่กระแสเลือด ฮอร์โมนจะไปกระตุ้นให้ผนังมดลูกสร้างเยื่อบุเตรียมรับไข่ที่ได้รับการผสม ฟอลลิเคิลจะสร้างฮอร์โมนเอสโตรเจนออกมามีผลให้ต่อมใต้สมองหลั่งฮอร์โมน LH (Luteinizing Hormone) ซึ่งเป็นฮอร์โมนที่สร้างขึ้นจากต่อมใต้สมองออกมา ทำให้เกิดการตกไข่ขณะเดียวกันฮอร์โมนเอสโตรเจนและโปรเจสเตอโรนจำทำงานร่วมกัน เพื่อสร้างเยื่อบุผนังมดลูกเพื่อเตรียมรับไข่ที่ได้รับการผสม

ถ้าไข่ไม่ได้รับการผสม ระดับเอสโตรเจนและโปรเจสเตอโรนจะลดลง และ FSH จะเพิ่มขึ้นทำให้ไข่สุกอีกครั้งเป็นวงจรเช่นนี้เรื่อยไป แต่ถ้าไข่ได้รับการผสมแล้วฝังตัวที่ผนังมดลูกระดับเอสโตรเจนและโปรเจสเตอโรนจะยังสูง ด้วยเหตุนี้หญิงมีครรภ์จึงไม่มีการตกไข่อีก